ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΜΑΖΙ ΜΕ Τ' ΑΠΟΝΕΡΑ

(Δημοσίευση: 20 Μαΐου2008). Ἀπὸ τὰ Minima Moralia ποὺ ὁ Τεοντόρ Ἀντόρνο ἔγραψε μεταξὺ 1943 καὶ 1945 καὶ πρωτοδημοσιεύθηκαν τὸ 1951. Ὑπάρχουν σὲ ἐλληνικὴ μετάφραση-εἰσαγωγὴ-σημειώσεις τοῦ Δημήτριου Μαρκῆ καὶ πρόλογο τοῦ Λευτέρη Ἀναγνώστου, ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Ἀλεξάνδρεια (1990/2000). Νὰ ἐπισημάνουμε ὅτι στὴν γερμανικὴ γλῶσσα ἡ ἔννοια τῆς κουλτούρας (Kultur) εἶναι σχεδὸν ταυτόσημη μὲ τὴν ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ, πολὺ περισσότερο ἀπὸ ὅσο στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα.

ΈΝΑ από τα κεντρικά μοτίβα της κριτικής του πολιτισμού είναι ανέκαθεν το ψέμα: ότι η κουλτούρα δημιουργεί την ψευδαίσθηση μιας κοινωνίας με ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που δεν υπάρχει· ότι αποκρύπτει τις υλικές προϋποθέσεις πάνω στις οποίες υψώνεται ό,τι ανθρώπινο, και ότι παρηγορώντας και κατευνάζοντας εξυπηρετεί τη συντήρηση του κακού οικονομικού καθορισμού της ύπαρξης. Είναι η ιδέα της κουλτούρας ως ιδεολογίας, κοινή σε πρώτη ματιά στην αστική διδασκαλία της βίας και στον αντίποδά της, στον Νίτσε και στον Μαρξ. Ακριβώς αυτή η ιδέα όμως, όπως όλες οι επιπλήξεις του ψέματος, έχει την ύποπτη κλίση να μεταβάλλεται η ίδια σε ιδεολογία. Αυτό καταφαίνεται στο ιδιωτικό. Αναγκαστικά η σκέψη για το χρήμα και όλες οι συνακόλουθες συγκρούσεις υπεισέρχονται ως τις πιο τρυφερές ερωτικές, τις πιο λεπτεπίλεπτες πνευματικές σχέσεις.

ΜΕ τη λογική της συνέπειας και το πάθος για την αλήθεια, η κριτική του πολιτισμού θα μπορούσε λοιπόν να απαιτήσει την πλήρη αναγωγή των συνθηκών στην υλική τους προέλευση, την αδυσώπητη και απροκάλυπτη διαμόρφωσή τους σύμφωνα με την κατάσταση συμφερόντων των συμμετεχόντων. Διότι πράγματι το νόημα δεν είναι ανεξάρτητο από τη γένεση, και σε ο,τιδήποτε δομείται πάνω στην υλική βάση ή τη διαμεσολαβεί, εύκολα μπορεί να βρεθεί το ίχνος της ανειλικρίνειας, του συναισθηματισμού και μάλιστα το συγκαλυμμένο και διπλά δηλητηριώδες συμφέρον. Αν όμως ενεργούσε κανείς σε ριζική συμφωνία με αυτή την αρχή, μαζί με τα αναληθή θα ξερίζωνε και όλα τα αληθινά, ο,τιδήποτε αποπειράται, έστω ανήμπορα, να αποδράσει από τον περιοριστικό κύκλο της καθολικής πρακτικής, όλη τη χιμαιρική προκαταβολή της ευγενέστερης κατάστασης, και θα περνούσε άμεσα στη βαρβαρότητα, την οποία, ως διαμεσολαβημένη, καταλογίζει στην κουλτούρα. Στους αστούς κριτικούς της κουλτούρας μετά τον Νίτσε, αυτή η μεταστροφή ήταν πάντοτε ολοφάνερη: με ενθουσιασμό την υπέγραφε ο Σπένγκλερ.

ΟΙ ΜΑΡΞΙΣΤΕΣ όμως δεν είναι άτρωτοι από αυτό. Θεραπευμένοι από τη σοσιαλδημοκρατική πίστη στην πολιτιστική πρόοδο, και αντιμέτωποι σε μία αυξανόμενη βαρβαρότητα, βρίσκονται συνεχώς στον πειρασμό να καλέσουν την τελευταία σε βοήθεια, στο όνομα της «αντικειμενικής τάσης», και σε μία πράξη απόγνωσης να περιμένουν τη σωτηρία από τον θανάσιμο εχθρο, ο οποίος, ως «αντίθεση», μέλλει να βοηθήσει με τυφλό και μυστηριώδη τρόπο να έλθει το καλό τέλος. Η έμφαση στο υλικό στοιχείο, έναντι του πνεύματος ως ψεύδους, αναπτύσσει έτσι κι αλλιώς ένα είδος ανησυχητικής εκλεκτικής συγγένειας (συγκρίσιμης με την ομοθυμία μεταξύ αστυνομίας και υποκόσμου) με την πολιτική οικονομία που υποβάλλεται σε ενδοπλαισιακή κριτική.

ΑΦΟΤΟΥ παραμερίστηκε η ουτοπία και απαιτείται η ενότητα θεωρίας και πράξης, έχει γίνει κανείς υπερβολικά πρακτικός. Ο φόβος για την ανημπόρια της θεωρίας παρέχει το πρόσχημα για να παραδοθεί κανείς στην πανίσχυρη διαδικασία της παραγωγής και έτσι να φθάσει τότε πράγματι να παραδεχθεί εντελώς την ανημπόρια της θεωρίας. Χαρακτηριστικά κακεντρέχειας δεν είναι ξένα στην αυθεντική μαρξική γλώσσα, σήμερα μάλιστα χαράζεται ο δρόμος μιάς εξομοίωσης του επιχειρηματικού πνεύματος και της νηφάλια αξιολογούσας κριτικής, του χυδαίου και του άλλου υλισμού, και έτσι είναι συχνά δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς σωστά το υποκείμενο από το αντικείμενο.

Η ΤΑΥΤΙΣΗ της κουλτούρας αποκλειστικά με το ψέμα είναι όσο ποτέ μοιραία, τη στιγμή που αυτή προσχωρεί πράγματι εξ ολοκλήρου στο ψέμα και προκαλεί ένθερμα μία τέτοια ταύτιση για να μειώσει το κύρος κάθε αντιστεκόμενης σκέψης. Αν υλική πραγματικότητα ονομάζεται ο κόσμος της ανταλλακτικής αξίας, κουλτούρα όμως ο,τιδήποτε αρνείται να δεχθεί την κυριαρχία αυτής της αξίας, τότε μία τέτοια άρνηση είναι βέβαια φαινομενική, όσο το υφιστάμενο υφίσταται. Αφού όμως η ελεύθερη και δίκαιη ανταλλαγή είναι η ίδια ψέμα, οποιαδήποτε μη παραδοχή της σαν τέτοιας παίρνει ταυτόχρονα της θέση της αλήθειας: απέναντι στο ψέμα του κόσμου των εμπορευμάτων ακόμη και το ψέμα που τον καταγγέλλει, γίνεται διορθωτικό. Το γεγονός ότι η κουλτούρα ως σήμερα απέτυχε, δεν είναι καθόλου δικαιολογία για να επιτείνει κανείς την αποτυχία της σκορπίζοντας όπως το Κατινάκι του παραμυθιού και το απόθεμα του ωραίου σιτάλευρου πάνω στη χυμένη μπύρα. Οι συνανήκοντες άνθρωποι δεν θα έπρεπε ούτε να αποσιωπούν τα υλικά τους συμφέροντα, ούτε να ισοπεδώνονται με αυτά, αλλά να τα περιλαμβάνουν στοχαστικά μέσα στη σχέση τους και έτσι να τα ξεπερνούν.

T. Adorno, 1945