ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

(Δημοσίευση: 29 Μαΐου 2008). Κείμενο τοῦ Παναγιώτη Κονδύλη (1943-1998) ποὺ ἐκδόθηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 2002 στὴν συλλογὴ δοκιμίων καὶ μελετημάτων μὲ τίτλο "Μελαγχολία καὶ πολεμικὴ" ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Θεμέλιο καὶ σὲ επιμέλεια Κώστα Κουτσουρέλη. Τὸ κείμενο βρέθηκε σὲ ἀχρονολόγητο δακτυλόγραφο, ἡ συγγραφὴ τοῦ ὁποίου τοποθετεῖται τὸ 1964, ὅταν δηλαδὴ ὁ Κονδύλης ἦταν 21 ἐτῶν!

Η ιστορική πορεία της κοινωνίας συνοδεύεται και εκφράζεται από ιδέες κι από ιδεολογίες· δεν μπορούν επομένως οι μεγαλύτερες καμπές της πορείας αυτής, οι επαναστατικές, να νοηθούν με πληρότητα χωρίς την γνώση των ιδεών που τις συνόδεψαν καθώς και την παρακολούθηση του φαινομένου της μετατροπής τους από δυνάμεις προώθησης σε δυνάμεις ανάσχεσης...

...Όμως δεν αλλάζει μόνο η λειτουργία των ιδεών, καθώς εναλλάσσονται οι φάσεις της ιστορίας, αλλά τροποποιούνται και αυτές οι ίδιες οι ιδέες στην πορεία της αλλαγής της λειτουργίας τους. Αλλιώτικη φυσιογνωμία απαιτεί η κάθε φάση, αλλιώτικο βαθμό συστηματοποίησης ή και δογματοποίησης, προβολή άλλων άλλοτε συστατικών στοιχείων τους. Σ' όλες πάντως τις κατά εποχές αληθινά επαναστατικές ιδέες υπάρχει ένα στοιχείο κοινό που τις συνδέει και τις παριστάνει πάνω στον ιστορικό χάρτη σαν μια χοντρή κόκκινη γραμμή που τον διατρέχει απ' άκρη σ' άκρη. Αλλά γι' αυτό παρακάτω.

ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ συνθήκες που μέσα τους δρουν, επιφαινόμενα και συνάμα δυνάμεις ιστορικές, οι ιδέες, καθορίζουν την λειτουργία τους· καθορίζουν επίσης πως και σε ποιο βαθμό θα τροποποιηθούν οι ιδέες έτσι που να ανταποκρίνονται καλύτερα στην λειτουργία τους. Ορόσημο στην διαδικασία της τροποποίησης αποτελεί η στιγμή εκείνη, όπου το κίνημα, το συνοδευόμενο από τις α ή β επαναστατικές ιδέες, εκπληρώνει τον προορισμό του μέσα στα πλαίσια των ιστορικών δυνατοτήτων και καθιερώνει μια νέα κοινωνική τάξη, οπότε και οι ιδέες συστηματοποιούνται στο σχήμα μιας επίσημης ιδεολογίας, ενώ στην κοινωνική πράξη εισχωρούν μονάχα τα στοιχεία προόδου εκείνα που επιδέχεται το δοσμένο στάδιο ανάπτυξης της κοινωνίας. Γιατί όμως να είναι αναπόφευκτη αυτή η αδιάκοπη προσαρμογή, γιατί να γίνεται αυτή η επιλογή, η απόρριψη παλιών στοιχείων και η είσδοχή νέων, αντίθετων ή και αναιρετικών των παλιών;

ΧΩΡΙΣ να παραβλέπεται η σημασία της εργασίας των επαναστατών διανοουμένων, που προπορεύονται από τα μεγάλα κινήματα κριτικάροντας το παλιό καθεστώς και προβάλλοντας στο επίπεδο των νοητικών κατασκευών το κατά την γνώμη τους τέλειο πρότυπο καθεστώτος, η επαναστατική ιδεολογία που συνοδεύει τις πρώτες φάσεις του κινήματος των μαζών, τις ορμητικώτερες και γνησιώτερα λαϊκές, είναι κατά βάθος ένα λίγο ή πολύ χαλαρό άθροισμα (όχι σύστημα) ιδεών, αποτελεσμένο από δύο κύρια συστατικά μέρη. Το πρώτο είναι η διακήρυξη της χρεωκοπίας του παλιού συστήματος που δικαιώνει και ηθικά την εξέγερση. Για ν' αποδειχτεί η χρεωκοπία αυτή είναι αναγκαία (και αρκετή - πουθενά δεν έγινε κι' ούτε μπορεί να γίνει εξέγερση γιατί δημοσιεύτηκε μια επιστημονική μελέτη που αποδείχνει ότι οι λαϊκές μάζες είναι το αντικείμενο της εκμετάλλευσης της τάδε ή της δείνα τάξης) η επώδυνη σχετική πείρα των μαζών, γι' αυτό και η κριτική του συστήματος έχει χαρακτήρα εμπειρικό και περιπτωσιολογικό, και μάλιστα σε όσο πιο παρωχημένη εποχή ανήκει, είναι δηλ. τόσο βαθειά και πλήρης όσο είναι αναγκαίο για την δικαίωση του κινήματος. Τὸ διαρκὲς στοιχεῖο τοῦ μαρξισμοῦ, ἡ μεθοδολογία του, καταδείχνει ὅτι τὸ ἄλλο πρόσκαιρο στοιχεῖο, ἡ ἐπαναστατικὴ ἰδεολογία, ἔχει κλείσει τὸν βιολογικό του κύκλο, ἐνῷ ἀκόμα ἡ καθολικὴ ἀπελευθέρωση τοῦ ἀνθρώπου παραμένει αἴτημα.Το δεύτερο μέρος της πρωτόλειας επαναστατικής ιδεολογίας είναι το αίτημα της καθολικής απελευθέρωσης, η πεποίθηση δηλ. των μαζών ότι αποτέλεσμα της επιτυχίας του ξεσηκωμού τους θα είναι η μη εκμεταλλευτική, η αταξική κοινωνία, η κοινωνία των ελεύθερων ανθρώπων. Οι μάζες πιστεύουν κάθε φορά ότι ο παραπάνω τελικός σκοπός του κινήματος βρίσκεται μπροστά τους, ότι ο καρπός έχει ωριμάσει και μόνο που χρειάζεται ν' απλώσουν το χέρι και να τον κόψουν· δεν έχουν συνείδηση των ιστορικών συνθηκών που μέσα τους δρουν - μάλιστα μπορούμε να πούμε ότι αυτή η συνείδηση θάταν όχι μόνο περιττή αλλά και βλαβερή, γιατί ο επαναστατικός ζήλος ενός δούλου π.χ. θα μετριαζόνταν εξαιρετικά, αν ήξερε από πριν ότι η ιστορία του επιφυλάσσει την θέση απλώς του δουλοπάροικου. Γίνεται έτσι στοιχείο ουσιαστικό κι' όχι δυνητικό των επαναστατικών ιδεολογιών όλων των εποχών ως τα σήμερα η ουτοπία, η ψεύτικη συνείδηση.

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ της προβολής του αιτήματος της καθολικής απελευθέρωσης δεν ερμηνεύεται, νομίζω, μονάχα ψυχολογικά. Το αίτημα αυτό μπαίνει αναγκαία σε όλα τα μεγάλα επαναστατικά κινήματα, επειδή σε όλα, κι ανεξάρτητα από το ποια κοινωνική τάξη είναι προορισμένη από την ιστορία να καρπωθεί το καθένα τους, οι μάζες εισβάλλουν στο προσκήνιο και δίνουν στα κινήματα χαρακτήρα γνήσια λαϊκό, πληβειακό. Ο ρόλος πρωταγωνιστή, που κατά καιρούς ανατίθεται στις μάζες, αποτελεί γι' αυτές την απόδειξη του ότι και το μέλλον πια τους ανήκει. Κάποτε μάλιστα είναι τόση η λαϊκή επαναστατική ορμή και τόση η μαζική επαναστατική δημιουργία, ώστε μέσα σε κινήματα άλλου ταξικού προορισμού, η ιστορική αναγκαιότητα να φαίνεται ότι για μια στιγμή ξεπερνιέται και να δημιουργούνται προδρομικές εμβρυώδεις μορφές μελλοντικών κοινωνικών καταστάσεων, που όμως όντας ακριβώς υπερβολικά προδρομικές συντρίβονται, κι αν δεν συντριβούν αμέσως, αργά ή γρήγορα υποχωρούν και συνθηκολογούν. Αυτό π.χ. έγινε στην παρισινή Κομμούνα, σχετικά με το θέμα της άσκησης της προλεταρικής εξουσίας ή στα πρώτα χρόνια της ρωσικής επανάστασης στα ζητήματα του γάμου και της οικογένειας ή της διαχείρισης των «μίρ».

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ της ιδεολογοποίησης της επαναστατικής ιδέας δεν γίνεται μόνο κατά και μετά το επαναστατικό κίνημα. Παρόμοια ιδεολογοποίηση και παρόμοιος, αλλά προκαταβολικός, συμβιβασμός γίνεται πριν ακόμα από την έναρξη ενός επαναστατικού κινήματος μέσω λ.χ. του μηχανισμού των κομμάτων, των συνδικαλιστικών και άλλων οργανώσεων κτλ. Η διαφοροποίηση που υφίσταται το προλεταριάτο καθώς από την στοιχειακή, καθαρή του κατάσταση περνάει στην οργανωμένη, που θέτει όρια και σκοπιμότητες στην δράση του, αντικαθρεφτίζεται με την υποχώρηση των τελικών, καθολικών αιτημάτων του και την παραδοχή της ιδεολογίας που προσφέρει η οργάνωση. Η επιρροή του ρεφορμισμού πάνω στο εργατικό κίνημα δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της ύπαρξης της λεγόμενης εργατικής αριστοκρατίας, αλλά παρακολουθεί την βαθμιαία συντελούμενη ένταξη, τον περιορισμό του προλεταριάτου σε όλο και περισσότερο γραφειοκρατοποιούμενα οργανωτικά σχήματα. Και όταν όμως έρθει η ώρα να σηκωθεί η αυλαία της επανάστασης, οι οργανώσεις που υποκαθιστούν το προλεταριάτο δεν δρουν πια με την στοιχειακή ορμή εκείνου (όταν, στα προηγούμενα κινήματα της ιστορίας, δρούσε αυτούσιο, προσπαθώντας να επιτύχει πάντα ασυμβίβαστα τον τελικό σκοπό, έστω κι αν συντρίβονταν), αλλ΄ αντιμετωπίζουν την επανάσταση με κριτήρια βραχυπρόθεσμης σκοπιμότητας κι αντιλαμβάνονται την στερέωσή της σαν πρόβλημα πολιτικό και διοικητικό. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι η παρατήρηση αυτή δεν εφαρμόζεται στον ίδιο βαθμό στα επαναστατικά κινήματα όλων των εποχών· ιδιαίτερη σημασία έχει για τα τελευταία 100-150 χρόνια, αφότου, για λόγους που ξεφεύγουν από τά πλαίσια του άρθρου αυτού, τα κόμματα, οι οργανώσεις κτλ. πήραν μέσα στον κοινωνικό στίβο μιαν ολωσδιόλου καινούργια θέση.

ΏΣΤΕ, για ν' απαντήσουμε στο ερώτημα που προβλήθηκε παραπάνω, το απώτερο νόημα κι ο απώτερος σκοπός της τροποποίησης της επαναστατικής ιδεολογίας, που καταλήγει στην ιδεολογοποίησή της, είναι αρχικά ο περιορισμός και τελικά ο εξευτελισμός του αιτήματος της καθολικής απελευθέρωσης -που ενυπάρχει, σαν το κοινό στοιχείο που υπαινίχθηκα στην αρχή, σ' όλα τα μεγάλα επαναστατικά κινήματα - μέσω της προσαρμογής του στην συγκεκριμένη ιστορική φάση. Με τον τρόπο αυτό η τάξη που καρπώθηκε την επανάσταση προσπαθεί να δείξει ότι δεν πρόδωσε τις μάζες που την έκαναν, αφού δα δημιούργησε το καλύτερο δυνατό καθεστώς, βάζοντας έτσι τα θεμέλια της δημιουργίας ενός (αναγκαίου γι' αυτήν) μηχανισμού εξαπάτησής τους.

ΜΕ ΒΑΣΗ όλα τα παραπάνω, μπορούμε τώρα να προχωρήσουμε στην σύλληψη της έννοιας της συνέχειας και της ενότητας των κατά εποχές επαναστατικών ιδεολογιών. Το ότι ως τα σήμερα όλες οι επαναστατικές ιδεολογίες αρνήθηκαν, η κάθε μια σε σχέση με τις άλλες, την έννοια αυτή είναι ευεξήγητο: η παραδοχή του ότι μια προηγούμενη επαναστατική ιδεολογία δεν πέτυχε τον τελικό της σκοπό (γιατί τότε δεν θα εμφανίζονταν καν οι μεταγενέστερες) αναγκαία θα γεννούσε σοβαρές επιφυλάξεις σχετικά με την αποτελεσματικότητα της τωρινής. Γι αυτό λοιπόν κάθε επαναστατική ιδεολογία είναι υποχρεωμένη ν' αντιπαραθέτει περήφανα τον εαυτό της σ' όλες τις άλλες, να τις θεωρεί ουτοπικές, παρακατιανές κτλ. Ανεξάρτητα όμως από το πως αυτοεκτιμάται μια επαναστατική ιδεολογία, εκείνο που τελικά την καθορίζει, είναι η ακριβής ανάλυση της ιστορικής λειτουργίας της, που καταδείχνει και αυτηνής την σχετικότητα, και εντάσσει, σε θέση λιγώτερο ή περισσότερο περίοπτη, μέσα στην οικογένεια των επαναστατικών ιδεολογιών. Στο δεύτερο μέρος του άρθρου αυτού, ύστερα από μερικές γενικώτερες επιβοηθητικές παρατηρήσεις, θα εκθέσω ορισμένες σκέψεις σχετικά με τις λογικές συνέπειες που προκύπτουν από την ένταξη του μαρξισμού μέσα στις κατά εποχές επαναστατικές ιδεολογίες. Ας μην ξεχνάμε ότι και ο μαρξισμός αρνήθηκε την συμπαράταξή του με τις άλλες επαναστατικές ιδεολογίες, αυτοχαρακτηριζόμενος μόνος ιδεολογικός οδηγός στον δρόμο προς την αταξική κοινωνία, αν και ως προς τα γνωστικά στοιχεία που χρησιμοποίησε θαρραλέα την συνάφειά του με τις φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές ροπές που προηγήθηκαν απ' αυτόν.

Β

ΤΟ ΑΘΡΟΙΣΜΑ των ιδεών, που αποτελεί την πρώτη μορφή της επαναστατικής ιδεολογίας, και το ιδεολογοποιημένο σύστημα, όπου η επαναστατική ιδεολογία καταλήγει, είναι τα δύο ακραία σημεία της πορείας της και σημαδεύουν την αρχή και το τέλος του ιστορικού φαινομένου που συνόδεψε η επαναστατική ιδεολογία. Όμως η ανάλυση των πρώτων εμπειρικών και ουτοπικών στοιχείων μιας επαναστατικής ιδεολογιάς δείχνει ότι αυτά δεν επαρκούν για να αποτελεσθεί το τελικό σύστημα· στο βαθμό που η επαναστατική ιδέα κερδίζει έδαφος, χρειάζεται να εμπλουτισθεί με νέα στοιχεία που να της δίνουν μεγαλύτερο βάθος και έκταση, στοιχεία που με πληρέστερο ή ατελέστερο τρόπο, ανάλογα με τις ανάγκες του επαναστατικού κινήματος και το γενικό επίπεδο της γνώσης στην δοσμένη εποχή, να απαρτίζουν μια νέα αντίληψη για τον κόσμο, μια νέα κοσμοθεωρία που θα χρησιμέψει σαν πρότυπο απ' όπου, με διαδικασία τέτοια ή αλλιώτικη, θα προκύψει το επίσημο πια ιδεολογοποιημένο σύστημα. Και πρέπει εδώ να ειπωθεί ότι η νέα αυτή κοσμοθεωρία όχι μόνο δίνει ένα όπλο παραπάνω στο επαναστατικό κίνημα, αλλά και παράλληλα πλουτίζει το σύνολο της ανθρώπινης σκέψης, όντας από την άποψη αυτή ένα «κτήμα ες αεί».

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ του προκαταρκτικού, αν επιτρέπεται η λέξη, συστήματος είναι έργο των επαναστατών διανοουμένων, ενός ή περισσότερων, και γίνεται σύγχρονα με, ή λίγο αργότερα από, την εμφάνιση της πρώτης αταξινόμητης μορφής της επαναστατικής ιδεολογίας. Συνηθέστατα την ίδια περίπου εποχή δημιουργούνται κι' άλλες επαναστατικές κοσμοθεωρίες, στο τέλος όμως εικρατεί εκείνη που αποδείχνεται η πιο κατάλληλη για τις προσωρινές ανάγκες του κινήματος και η πιο κατάλληλη για να πάρει αργότερα την μορφή επίσημης ιδεολογίας. Η πρώτη λίγο-πολύ ολοκληρωμένη διατύπωση της νέας κοσμοθεωρίας αναγκαία περιέχει στοιχεία προφητικά και ουτοπικά· δεν έχει ακόμα εξιστορικευθεί, δεν έχει δηλ. ακόμα συμμορφωθεί πλήρως με τις απαιτήσεις της συγκεκριμένης φάσης της ιστορίας και μόνον αυτές, αλλά διατηρεί, με την μορφή φιλοσοφικών και κοινωνιολογικών εννοιών τα καθολικά αιτήματα που αυθόρμητα έχουν κιόλας φανερωθεί μέσα στην θαμπή χαραυγή της επαναστατικής ιδεολογίας. Όμως ο ιδρυτής, ο προφήτης της νέας κοσμοθεωρίας αφήνει πίσω του ιδεολογικούς επιγόνους που αναλαβαίνουν να προσαρμόσουν το αρχικό δόγμα στις πρακτικές ανάγκες, μεγαλωμένες στο μεταξύ, του επαναστατικού κινήματος, άλλα μέρη του περικόνβοντας, άλλα αναπτύσσοντας κι άλλα διαστρεβλώνοντας, χωρίς πάντως αυτό να γίνεται ποτέ με την μέθοδο της ανοιχτής αναθεώρησης. Οι ιδεολογικοί επίγονοι διακυρύσσουν αδιάκοπα την απόλυτη προσήλωσή τους στο αρχικό δόγμα και στον αρχικό προφήτη και συχνά φιλονεικούν για την ερμηνεία του δόγματος, οπότε οι διαφωνίες τους αντανακλούν τα διάφορα στάδια και τις διάφορες ανάγκες του επαναστατικού κινήματος· ταυτόχρονα όμως με την διακήρυξη της πίστης τους στις γενικές αρχές, μπάζουν λαθραία μέσα στο σώμα των γενικών αυτών αρχών απόψεις και αναλύσεις φαινομενικά επουσιώδεις κι' από κει ύστερα το οικοδόμημα των ιδεών τους δεν το χτίζουν πάνω στις γενικές αρχές, αλλά ακριβώς πάνω στα στοιχεία εκείνα που έμπασαν οι ίδιοι, έτσι ώστε πριν ακόμα η επαναστατική ιδεολογία φτάσει οριστικά στο τελευταίο στάδιο της ζωής της, την ιδεολογοποίηση, οι γενικές της αρχές κατά μεγάλο μέρος να έχουν κιόλας χάσει το ουσιαστικό τους περιεχόμενο. Όλη αυτή η διαδικασία της διαστρέβλωσης δεν γίνεται κακόπιστα ή και συνειδητά καν, απλώς την επιβάλλουν τα πράγματα: μια ιδέα δεν μπορεί να λειτουργήσει ιστορικά με την αρχική της μορφή, παρά μονό διαστρεβλούμενη και διαστρεβλωμένη.

ΈΤΣΙ ΕΡΧΟΜΑΣΤΕ να συλλάβουμε θεωρητικά ολόκληρη την πορεία της επαναστατικής ιδεολογίας, αφού οροθετήσαμε την αρχή και την κατάληξή της και κατόπιν την παρακολουθήσαμε να διανύει το ενδιάμεσο διάστημα. Διακρίνουμε λοιπόν κατά σειρά α) την πρώτη εμφάνιση της επαναστατικής ιδεολογίας με μορφή αυθόρμητη και ασυστηματοποίητη (αυτή η μορφή με διάφορες παραλλαγές εμπνέει τις μάζες μέσα στο ξετύλιγμα της επανάστασης) β) την πρώτη συστηματοποίηση και τον πλουτισμό της από μια κοσμοθεωρία, που θ' αποτελέσει και τον σκελετό της μετέπειτα επίσημης ιδεολογίας, γ) τους ιδεολογικούς επίγονους της κοσμοθεωρίας αυτής που την διαστρεβλώνουν ανάλογα με τις πρακτικές ανάγκες τους, προετοιμάζοντάς την έτσι για να παίζει αργότερα τον ρόλο επίσημης ιδεολογίας, και δ) την ιδεολογοποίηση της επαναστατικής ιδεολογίας, την συντηρητικοποίηση της στην μορφή επίσημης ιδεολογίας, που είναι το τελευταίο στάδιο της ιστορικής της αποστολής. Και τώρα ξαναγυρίζω στο ζήτημα που έθεσα πριν από λίγο σχετικά με τον μαρξισμό και παρατηρώ πως αν ο μαρξισμός είχε διανύσει την πορεία που διαγράφει το παραπάνω σχήμα, κι αν δεχτούμε ότι ανήκει στις επαναστατικές ιδεολογίες (ότι υπόκειται συνεπώς στην ιστορική τους μοίρα), τότε πρέπει να αναγνωρίσουμε πως ξεπεράστηκε πια σαν επαναστατική ιδεολογία.

ΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ που μέσα στο δεύτερο τέταρτο του 19ου αι. καθιστούσαν αναγκαία την εμφάνιση μιας επαναστατικής κοσμοθεωρίας δεν θα τις αναλύσω παρά θα τις αναφέρω μονάχα: πρόκειται για την δημιουργία της μεγάλης βιομηχανίας, του συγκεντρωμένου προλεταριάτου και την εισβολή του προλεταριάτου στο προσκήνιο με τα επαναστατικά κινήματα της περιόδου 1830-1848. Διδαγμένο από την πείρα του, το προλεταριάτο ξεπερνάει την εμπειρική και σπασμωδική μέθοδο αντίδρασης (ακόμα πριν από λίγα χρόνια οι εργάτες εξεγείρονταν και κατέστρεφαν τις μηχανές, πιστεύοντας ότι αυτές ευθύνονται για την αθλιότητά τους) κι αρχίζει να συσπειρώνεται και να κατανοεί βαθύτερα το κοινωνικό πρόβλημα. Ο μαρξισμός έρχεται να αξιοποιήσει αυτήν την εμπειρία, υιοθετεί και εγκολπώνεται το αίτημα της καθολικής απελευθέρωσης και δημιουργεί μια κοσμοθεωρία που κατατείνει στην απόδειξη της αναγκαιότητας του αιτήματος αυτού (αλλά και του ότι είναι απαραίτητα η διαμόρφωση των υλικών όρων για να επιτευχθεί η πραγμάτωσή του), τοποθετώντας το έτσι σ' άλλη βάση από εκείνη όπου τοποθετούνταν πριν, παρουσιαζόμενο σαν αίτημα της ηθικής ή του Λόγου. Την εποχή που γεννιέται ο μαρξισμός, στην ιστορία των παραγωγικών δυνάμεων συντελείται η μεγαλύτερη ως τα τότε ανατροπή· ενώ τα προηγούμενα καθεστώτα, όσο κι αν παράλλαζαν, είχαν σαν παραγωγική τους βάση την γη και την γεωργία, το λεγόμενο καπιταλιστικό αναπτύσσει πρωτόφαντες παραγωγικές δυνάμεις, κάνει την παραγωγική διαδικασία άπειρα πιο εκτεταμένη και πολύπλοκη και την βάζει φανερά πια στο κέντρο της κοινωνικής ζωής, παραμερίζοντας τα φανταχτερά παραπετάσματα (προσωπικότητες, ιδέες, πολιτικά και πολεμικά γεγονότα) που κάλυπταν προτύτερα τον καθοριστικό της ρόλο. Ακριβώς σαν μάρτυρας της κοσμοϊστορικής μεταβολής, που συντελείται με την έξαρση και την άμεση προβολή του παράγοντα παραγωγή, ο μαρξισμός αντιλαμβάνεται την εξέχουσα σημασία του και τον βάζει στο επίκεντρο της επαναστατικής φιλοσοφίας του.

Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ πῶς αὐτοεκτιμᾶται μία ἐπαναστατικὴ ἰδεολογία, ἐκεῖνο ποὺ τελικὰ τὴν καθορίζει, εἶναι ἡ ἀκριβὴς ἀνάλυση τῆς ἱστορικῆς λειτουργίας της, ποὺ καταδείχνει κι αὐτηνῆς τὴν σχετικότητα.

ΑΥΤΗ Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ δίνει στο μαρξισμό το θεωρητικό κλειδί για την ερμηνεία της ιστορίας στο σύνολό και στην ενότητά της και του παρέχει την στερεή βάση στην προσπάθειά του να διεισδύσει στο μέλλον, να εικάσει δηλ. αν και πως η κοινωνία βαίνει προς την απελευθέρωσή της. Η τέτοια σύμπτωση της γένεσης του μαρξισμού με την εποχή που χάρη στην ριζική μετατροπή του χαρακτήρα του εξαίρονταν ο πρωταρχικός ιστορικός παράγοντας, έτσι που αμέσως να γίνει αντιληπτός και να χρησιμοποιηθεί θεωρητικά από τον μαρξισμό, εξασφαλίζει στην μεθοδολογία του τελευταίου κύρος αντικειμενικό και επιστημονικό που καμιά παλιότερη επαναστατική κοσμοθεωρία δεν μπορεί να διεκδικήσει· ο μαρξισμός υπερέχει από τις άλλες επαναστατικές θεωρίες τόσο πολύ, όσο υπερέχει κι η παραγωγική βάση της κοινωνίας που τον γέννησε, από αυτή των προγενέστερων κοινωνιών. Παράλληλα όμως, κι επειδή ο μαρξισμός φιλοδοξούσε να ενισχύσει πρακτικά το κίνημα της εργατικής τάξης κι άμεσα επηρεάζονταν από τα ζωντανά ακόμα τότε καθολικά της αιτήματα, χρησιμοποίησε την μεθοδολογία του για να εκβιάσει συμπεράσματα επιβοηθητικά του αγώνα της τάξης (π.χ. έσπευσε ν' ανακηρύξει την τοτινή κοινωνία ώριμη για τον σοσιαλισμό). Γι' αυτό όσοι μεταχειρίζονται την μαρξιστική μεθολοδολογία πρέπει σε κάθε περίπτωση να την διαστέλλουν από τα κατά καιρούς συμπεράσματα, που απέρρευσαν απ' αυτήν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και για τον ένα ή τον άλλο λόγο.

ΠΙΣΤΕΥΟΝΤΑΣ πως οι γύρω του συνθήκες είναι πια ώριμες, ο επαναστάτης νομίζει ότι είναι αρκετό να τις χειριστεί «σωστά» για να οδηγηθεί μέχρι τον τελικό σκοπό, βλέπει δηλ. την πραγμάτωση του τελευταίου σαν πρόβλημα που θέτει η κοινωνική πράξη. Αφού όμως οι συνθήκες είναι στην πραγματικότητα ανώριμες, ο τρόπος ενέργειας, που προκρίνεται για την πραγμάτωση του τελικού σκοπού, ουσιαστικά την υποσκάπτει - ακριβώς επειδή αντιμετωπίζει «σωστά» συνθήκες που δεν την επιτρέπουν, ακριβώς επειδή καθορίζεται με βάση τα δεδομένα που παρέχουν ανώριμες συνθήκες. Η δράση προσαρμόζεται στους ανεπαρκείς όρους και γίνεται κι αυτή ανεπαρκής, μη βοηθώντας από δω και μπρος παρά μόνο την προώθηση της ιστορίας σε περίοδο παραπέρα ωρίμανσης των υλικών όρων· ο αγώνας για τον τελικό σκοπό απλώς πετυχαίνει, λιγώτερο ή περισσότερο, το πρόσκαιρα προοδευτικό. Θεωρώντας λοιπόν κι ο μαρξισμός την πραγμάτωση του τελικού σκοπού σαν πρόβλημα τεθειμένο, πρακτικό, επεξεργάστηκε θεωρητικά έναν δρόμο για να φτάσει ως αυτήν, ξεκινώντας από τα δεδομένα της εποχής του· αλλ' αφού η εποχή του ήταν ανώριμη, τα μέσα που εισηγήθηκε για την πραγμάτωση του τελικού σκοπού, αντικειμενικά αποτελούσαν άρνησή της, και απαρχή της εξιστορίκευσης, της διαστρέβλωσης του μαρξισμού, με την έννοια που έδωσα πιο πάνω στις λέξεις. Το θεωρητικό θεμέλιο της διαστρέβλωσης αυτής είναι η αντίληψη της υποκατάστασης της εργατικής τάξης από το κόμμα, την περίφημη «πρωτοπορία», που σε τελευταία ανάλυση σημαίνει νόθευση της αυθόρμητης δράσης της και ιδεολογοποίηση των θεωρητικών της όπλων· επίσης η αντίληψη ότι η ταξική συνείδηση έρχεται στο προλεταριάτο απ' έξω, από τους αστούς διανοουμένους. Οι απόψεις αυτές ανιχνεύονται κιόλας μέσα στα κείμενα του Marx, αλλά τελειοποιούνται από τους ιδεολογικούς επιγόνους, αρχικά τον Kautsky, και μετά τον Λένιν, χρησιμεύοντας σαν αφετηρία της σκέψης τους στην αντιμετώπισης των συγκεκριμένων προβλημάτων. Αλλά και η πρακτική δραστηριότητα του ιδρυτή του μαρξισμού προδιέγραψε την μελλοντική πορεία της διαστρέβλωσης: ο Marx, ο ίδιος που έγραψε ότι «η χειραφέτηση των εργατών είναι έργο αυτών των ίδιων», αγωνίστηκε με πάθος μέσα στην Α΄ Διεθνή για μια υπερσυγκεντρωτική καθοδήγηση του εργατικού κινήματος. Από την άποψη αυτή, οι Marx, Kautsky, Λένιν, Τρότσκι, Στάλιν -ιστορικά θεωρούμενοι κι όχι με κριτήριο την γνώμη που είχε ο καθένας τους, εκτός του Marx φυσικά, για τους υπόλοιπους - σημαδεύουν μια πορεία που διέπεται από εσωτερική αλληλουχία και αναγκαιότητα. Το γεγονός πάντως ότι η διαστρέβλωση του μαρξισμού κυρίως στρέφεται γύρω από το θέμα της πρωτοπορίας του κόμματος και της υποκατάστασης της τάξης απ' αυτό, απηχεί την ανικανότητα της τάξης στην συγκεκριμένη εποχή να προχωρήσει αυτούσια προς τους τελικούς της σκοπούς. Η γένεση και η επικράτηση των παραπάνω αντιλήψεων γίνεται έτσι ιστορικά αναγκαία.

ΣΤΟ ΣΤΑΔΙΟ της ιδεολογοποιησής του, τέλος, ο μαρξισμός μπαίνει με δύο τρόπους. Σε χώρες, όπου το υπάρχον καθεστώς, μέσα στον ασφυκτικό περίγυρο της ενοποιημένης παγκόσμιας αγοράς, αδυνατούσε να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις, έτσι που έμπαινε για τις χώρες αυτές ζήτημα επιβίωσης, έγιναν επαναστάσεις που συχνά χρησιμοποίησαν τον μαρξισμό σαν ιδεολογικό όπλο και τον ιδεολογοποίησαν μετά την επικράτησή τους. Αντικειμενικά, σκοπό τους οι τέτοιες επαναστάσεις είχαν να βάλουν την υπανάπτυκτη χώρα στον δρόμο της γρήγορης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, ερμηνεύονται δηλ. με τον νόμο της ανισόμερης ανάπτυξης του καπιταλισμού και η ιστορική του λειτουργία πολύ απέχει από την βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη πραγματοποίηση του σοσιαλισμού, αν με την λέξη αυτή εννοούμε την αταξική κοινωνία· το ότι ιδεολογική τους σημαία υπήρξε η α ή β μορφή μαρξισμού, δεν σημαίνει τίποτα για την υφή αυτών των επαναστάσεων. Στις χώρες πάλι όπου το υπάρχον καθεστώς δείχτηκε ικανό να αναπτύσσει τις παραγωγικές δυνάμεις, ο μαρξισμός μπαίνει στο στάδιο της ιδεολογοποίησης χωρίς να γίνει καμιά επανάσταση, μέσω των θεσμών που διαθέτει ένα ανεπτυγμένο καθεστώς, δηλ. των κομμάτων, των συνδικαλιστικών οργανώσεων κτλ. Και στην πρώτη περίπτωση και στην δεύτερη κυριαρχεί η πίστη «πάνω απ' όλα το κόμμα, η οργάνωση», και στην πρώτη περίπτωση και στην δεύτερη ο ιδεολογοποιημένος μαρξισμός αποτελεί την επίσημη ιδεολογία της γραφειοκρατίας.

ΏΣΤΕ Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ έχει διανύσει το διάστημα που διέτρεξαν όλες οι επαναστατικές ιδεολογίες ως τα σήμερα. Γεννήθηκε σαν κοσμοθεωρία που ενσωμάτωσε τα καθολικά αιτήματα των καταπιεζομένων, διαστρεβλώθηκε, δηλ. προσαρμόστηκε στην συγκεκριμένη εποχή και λειτούργησε ιστορικά, ιδεολογοποιήθηκε. Το διαρκές στοιχείο του μαρξισμού, η μεθοδολογία του, καταδείχνει ότι το άλλο, πρόσκαιρο στοιχείο, η επαναστατική ιδεολογία, έχει κλείσει τον βιολογικό του κύκλο, ενώ ακόμα η καθολική απελευθέρωση του ανθρώπου παραμένει αίτημα.

Παναγιώτης Κονδύλης, 1964(;)