ΧΩΡΙΣ ΑΙΤΙΑ;

(Δημοσίευση: 17 Οκτωβρίου 2010) Ἡ εὔκολη λύση θὰ ἦταν νὰ τ' ἀποδώσουμε ὅλα στὴν «κακούργα» κοινωνία ἢ στὸν τρόπο ζωῆς ἢ στὸν πολιτισμὸ τῆς βίας. Ἐξίσου εὔκολο θὰ ἦταν νὰ τὰ χρεώσουμε ὅλα στὴν ἀνθρώπινη φύση. Ὁ Γιάννης Πανούσης, γράφοντας εἰδικῶς γιὰ τὸν Φυλλομάντη, σχολιάζει τὶς προφάσεις ποὺ καταργοῦν τὴν ἀτομικὴ εὐθύνη.

Η εύκολη λύση θα ήταν να τ' αποδώσουμε όλα στην («κακούργα») κοινωνία ή ν' αποδώσουμε το φαινόμενο του εγκληματία δι' ασήμαντον αιτίαν στον τρόπο ζωής ή στον πολιτισμό της βίας. Θα ήταν εξίσου εύκολο να τα χρεώσουμε όλα στην ανθρώπινη φύση, που ως βραδυφλεγής βόμβα εκρήγνυται κατά βούληση (ή καλύτερα: κατά αβουλησία)...

...Ίσως να ισχύουν και τα δύο και να πυροδοτούν το ένα (βιολογία) το άλλο (κοινωνία). Ποιος θα μπορούσε να μας διαβεβαιώσει μετά πλήρους γνώσεως για το τί ακριβώς συμβαίνει «μέσα» στον άνθρωπο όταν χάνει τον έλεγχο; Ούτε και ο ίδιος δεν είναι σε θέση να το κάνει. Πόσω μάλλον οι απέξω, οι εκ των υστέρων και οι εκ του ασφαλούς.

Η σκληρότητα και η κυνικότητα (με ή χωρίς εγκληματική ενέργεια) είναι χαρακτηριστικά του «κακό-ψυχου» ανθρώπου ή πρόκειται για αποτυχία των μηχανισμών της κοινωνικής μάθησης; Βιολογικής ή αξιολογικής υφής είναι το δευτερόλεπτο εκείνο κατά το οποίο ο παρορμητικός άνθρωπος μετατρέπεται σε άγριο δολοφόνο; Και με βάση ποιόν πολιτισμό κρίνουμε την ηθική του εγκληματία; Με τον χτεσινό που προσπεράσαμε ή με τον σημερινό που τον αρνούμαστε;

Τελικά τη μοίρα μας την προσδιορίζουν οι «φυσικές τάσεις» ή το περιβάλλον;

Η αιτιότητα, ως σύγκρουση ελεύθερης βούλησης, λογικής, επιλογών, πάντα συγκρουόταν με τους ντετερμινισμούς (βιολογικό, ψυχολογικό, κοινωνικό) και συνεχίζει και σήμερα ως έννοια/ δράση να ταλανίζει τους επιστήμονες. Δεν πιστεύουμε όμως ότι υπάρχει πεδίο αντιπαράθεσης βιολογικού και κοινωνικού ούτε ταυτότητα των δύο. Το κοινωνικό μεσολαβεί, αναπτύσσει, αλλάζει το βιολογικό αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι ο καθείς δημιουργεί «την ιστορία του» απαλλαγμένη από οποιαδήποτε «αντίσταση» του βιολογικού του συστήματος. Οι εξωτερικές αιτίες μεταφράζονται μέσα από την προσωπικότητα (μέρος της οποίας αποτελούν και οι βιολογικές καταβολές) γι' αυτό και οι αρνητικές περιστάσεις και οι κρίσιμες καταστάσεις προκαλούν διαφοροποιημένες αντιδράσεις από άτομο σε άτομο.

Η φόρμουλα «κληρονομικότητα και περιβάλλον» είναι ορθότερη από το δόγμα «για όλα φταίει η κοινωνία» αφού είναι αδύνατο να καθορίσουμε επακριβώς την αναλογία του βιολογικού και  του  κοινωνικού  στους  παράγοντες  του  εγκλήματος. Η οριοθετική γραμμή ανάμεσα στους εσωτερικούς (βιολογικούς) και εξωτερικούς (κοινωνικούς) ενισχυτές δεν είναι εύκολα διακριτή. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι δεν αλληλορυθμίζονται.

Δεν πρόκειται για άνθρωπο fatally predisposed to crime (με βάση εγκληματικό γονίδιο, προγραμματισμένη ορμόνη, κ.λπ.) ή για μόνιμο θύμα των «εκ κατασκευής» ελαττωμάτων του. Άλλωστε οι «καλοί» και οι «κακοί» δεν ξεχωρίζουν ευ-γονικά και κανείς δεν είναι απόλυτα καλός ή απόλυτα κακός (σε όλες του τις πράξεις). Γι' αυτό και πολλές φορές οι ίδιοι οι εγκληματίες εκπλήσσονται από τις πράξεις τους και τις ψυχοδιαδικασίες που προηγήθηκαν. Δεν είναι (ούτε νοιώθουν) «κακοί». Απλώς το «Κακό» αλλάζει συνεχώς μορφή μέσα τους.

Ο εγκληματίας «δι' ασήμαντον αιτίαν» δεν είναι ούτε επαγγελματίας ούτε εκ συνηθείας δράστης. Μπορεί να ανήκει στην κατηγορία των χωρίς ντελίριο μονομανών, των νευρωτικών, των διπλών προσωπικοτήτων, των ψυχοπαθητικών ή ψυχικά διαταραγμένων ή και των φυσιολογικών ατόμων. Ίσως γι' αυτό ο καλύτερος όρος για να συμπεριλάβει όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι αγχο(συμ)βιωτικά εγκλήματα (crimes of symbiotic anxiety, crimes d' angoisse symbiotique) (με ποικίλοντα στοιχεία: από βιολογική παρόρμηση μέχρι ψυχολογική διάρρηξη, κοινωνική οργή  ή  πολιτισμική ιδιοτυπία).

Δυστυχώς μόνο μετά το πέρασμα στην πράξη είμαστε σε θέση να εντάξουμε τον δράστη σε ειδική ομάδα και να χειριστούμε την περίπτωση (αν και τις περισσότερες φορές όλα αυτά τα στοιχεία συνυπάρχουν σε βαθμούς και συνδυασμούς που ποικίλουν). Πριν το έγκλημα ακόμη κι αν υπάρχουν στοιχεία που να μας υπο-δεικνύουν μια «ασθενική προσωπικότητα» (δυνάμει εγκληματοειδή) τούτο δεν μας επιτρέπει οποιαδήποτε παραβίαση των ατομικών του δικαιωμάτων. Οι προεγκληματικές παρεμβάσεις (με νομικό, θεραπευτικό ή και ευγονικό περιεχόμενο) δεν έχουν θέση στο νομικό μας σύστημα και πολιτισμό.

Επανέρχομαι και επιμένω. Είναι εξίσου εύκολο το να ρίχνουμε όλα τα άδικα στη γενετική με το να τα ρίχνουμε στην κοινωνία. Στην πρώτη περίπτωση ευθύνεται ο απρόσωπος δημιουργός/ Θεός, στη δεύτερη η απρόσωπη διαχειρίστρια/ Κοινωνία. Και στις δύο περιπτώσεις μοιάζει να μειώνεται πολύ η ατομική ευθύνη του δράστη και ειδικά να μη φταίει κανείς για το έγκλημα.

Γιάννης Πανούσης, Οκτώβριος 2010