Η ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ. ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΣ

(Δημοσίευση: 1 Μαρτίου 2012) Ἄριστο κείμενο-παρέμβαση τοῦ Στέλιου Ράμφου, σὲ ἡμερίδα γιὰ τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα τὸ 1985 (ὁ τίτλος εἶναι δικός μας). Μὲ ἀφορμὴ τὸν τονισμὸ καὶ πνευματισμὸ τῆς ἑλληνικῆς, μᾶς θέτει τὸ ἐρώτημα: ποιό εἶναι τὸ νόημα τῆς εἰκόνας;

...Ἐκεῖνο ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει δὲν εἶναι νὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὸ γλωσσικὸ στὴν ἱστορία του ἢ στὶς περιπέτειές του, ἀλλὰ μὲ τὴν θέση καὶ τὴν δυναμικὴ μιᾶς γλώσσας σήμερα, ποὺ βρίσκεται καὶ ἀναπτύσσεται ἐτούτη τὴν ὥρα, σ᾿ αὐτὸ τὸν χῶρο. Θὰ ἤθελα νὰ μιλήσω κι ἐγὼ μὲ τὴ σειρά μου γιὰ τοὺς τόνους καὶ μετὰ νὰ προχωρήσω στὸ θέμα τὸ δικό μου, μὲ τὸ ὁποῖο συνδέονται.

Τὸ θέμα τῶν πνευμάτων καὶ τῶν τόνων δὲν ἔχει μιὰ σημασία πρακτικὴ ἢ χρηστική. Δὲν τὸ ἀντιμετωπίζουμε ὑπ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια. ῎Εχει μία σημασία πνευματική, βαθύτερη, οὐσιαστικότερη. ῎Εχει μία σημασία ποὺ ξεπερνάει τὶς ἐπιδόσεις μας στὴν ὀρθογραφία καὶ θέλω νὰ πῶ τὸ ἑξῆς παράδειγμα: Οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα δὲν ἐγγράφονταν πρῶτα, ὑπῆρχαν ὅμως. Ὑπῆρχαν διότι προφέρονταν. Ἡ προφορὰ αὐτὴ κάποτε ἐσίγησε καὶ τὸ γεγονὸς αὐτὸ συνέβη περίπου στὰ χρόνια τῶν Ἀλεξανδρινῶν. Ἐσίγησαν μὲν οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα, ἀλλὰ εἴχαμε ἕνα παράδοξο ἱστορικὸ φαινόμενο ποὺ ὰκριβῶς πρέπει νὰ μᾶς καταστήσει προσεκτικοὺς στὴν βαθύτερη διάσταση τοῦ προβλήματος. Δηλαδή, ἐπειδὴ ἀκριβῶς οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα ἔχουν νὰ κάνουν μὲ τὴ βαθύτερη μουσικὴ διάσταση τοῦ λόγου κι ἐπειδὴ ὁ λόγος ἦταν πρῶτα μουσική, ὑπῆρξαν κι ἐπιβίωσαν ὡς ἐγγραφὲς ἀσυνείδητες. Τὸ ἀποτέλεσμα ποιό ἦταν; ῞Οτι ἡ τέχνη ποὺ δημιουργήθηκε μετά, χωρὶς κανεὶς νὰ ξέρει ὀξεῖες, βαρεῖες καὶ περισπωμένες, ψιλὲς καὶ δασείες, δηλαδὴ τὸ δημοτικὸ τραγούδι καὶ ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσική, ἦταν ὅλη βασισμένη στὴν ἀσυνείδητη ἐγγραφὴ τῶν μουσικῶν ρυθμῶν, οἱ ὁποῖοι ρυθμοὶ ἐσφράγιζαν τὴν γλῶσσα.

Τὶ σημαίνει αὐτὸ σήμερα; Σημαίνει ὅτι ἐὰν στὴ ζωή μας ἔχομε ν᾿ ἀντιμετωπίσουμε ἕνα πρόβλημα, τὸ πρόβλημα ἑνὸς πολιτισμοῦ, ὅπου ἀποχωρίζει τὸ νόημα ἀπὸ τὴν εἰκόνα καὶ μεταβάλλει τὴν εἰκόνα σὲ νόημα, ἡ ὕπαρξη -συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα- στὸ πνεῦμα μας, αὐτοῦ τοῦ ἀρχέτυπου καὶ τοῦ ἀρχέγονου ρυθμοῦ εἶναι τὸ τρομακτικὸ ἐκεῖνο ὅπλο ποὺ διαθέτουμε ἐμεῖς γιὰ νὰ γλυτώσουμε ἀπὸ αὐτὴν τὴν κατάσταση, ἡ ὁποία πνίγει μέχρις ἀσφυξίας τὸν κόσμο, ὁ ὁποῖος τὰ ἐπινόησε. Ὑπ᾿ αὐτὴν τὴν ἔννοια οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα ἔχουν τὴν ἀξία ποὺ ἔχουν οἱ κολῶνες τοῦ Παρθενῶνος, χωρὶς καμία ἀμφιβολία. Γιατί; Γιατὶ ἀκριβῶς μνημειώνουν τὴν ἀρχέγονη ἐκείνη διάσταση τοῦ λόγου, ποὺ ἐὰν θὰ παραμείνει συνειδητὰ θὰ μᾶς ἐπιτρέψει νὰ βαδίσουμε τὸν δρόμο μας, τὸν δρόμο ἑνὸς πολιτισμοῦ ποὺ δὲν ἀποχωρίζει τὸ νόημα ἀπὸ τὸ πρᾶγμα, γιατὶ ἡ οὐσία τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ποὺ ἐκφράζεται, ποὺ ὑλοποιεῖται στὴν ὕπαρξη τῶν τόνων καὶ τῶν πνευμάτων, εἶναι ἡ ἑνότητα τοῦ σώματος καὶ τοῦ πνεύματος, ἐνῶ ἡ κρίση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ὁ χωρισμὸς τοῦ πνεύματος καὶ τοῦ σώματος. Καὶ φυσικὰ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἕνας γραμματικὸς δὲν μπορεῖ νὰ τὸ διανοηθεῖ, ἀλλὰ θὰ τοῦ τὸ διδάξει ἡ Μπέλλου, ἡ ὁποία ὄντως δὲν ξέρει ὀρθογραφία.

Ὁ Σαββόπουλος δὲν ξέρει ὀρθογραφία, ἀλλὰ μιλάει μέσα ἀπὸ τὸ κατάβαθο, ποὺ τοῦ ἐπιβάλλει αὐτὴ τὴ βαθειὰ πνευματικὴ ἑνότητα, τὴν ἀνάγκη νὰ εἶναι ἑνωμένο τὸ σῶμα μὲ τὸ πνεῦνα. Αὐτὸ μπορεῖ νὰ τὸ δοῦμε ἂν πάρουμε ἕνα βιβλίο βυζαντινῆς σημειογραφίας καὶ ἂν πάρουμε μία παρτιτούρα τραγουδιῶν πρὸ δεκαετίας. Ἡ παρτιτούρα ἔχει τὶς λέξεις ἀνεξαρτήτως τῆς μουσικῆς, ἔχει τὶς λέξεις μὲ τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα, ἡ βυζαντινὴ σημειογραφία εἶναι τὸ μόνο δεῖγμα γραφῆς τοῦ μεσαίωνος ὅπου οἱ λέξεις δὲν ἔχουν τόνους καὶ πνεύματα, διότι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα εἶναι τὰ μουσικὰ σημεῖα. Ἀκριβῶς στὴν ἴδια πνευματικὴ διάσταση τοῦ προβλήματος, στὴν ἀνάγκη δηλαδὴ ἑνὸς ἰδιοπρόσωπου νεοελληνικοῦ πολιτισμοῦ, ἐντάσσεται καὶ τὸ πρόβλημα τῆς γλῶσσας ὄχι ὡς πρόβλημα ἐπιλογῆς τύπου, ἀλλὰ ὡς πρόβλημα δυνατότητας πνευματικῆς δημιουργίας.

᾽Εὰν σήμερα ἡ πνευματικὴ δημιουργία μέσα ἀπὸ τοὺς μηχανισμοὺς τῶν μέσων μαζικῆς ἐπικοινωνίας σκοτώνει τὴ γλῶσσα, διότι ἀποχωρίζεται αὐτὸ ποὺ πρὶν ἧταν ἑνωμένο, καὶ συνεπῶς ἀποσπᾶ τὸ νόημα ἀπὸ τὸν ὑλικὸ φορέα, ἐμεῖς ἔχουμε ἕνα τρομακτικὸ προνόμιο. Τὸ γεγονὸς δηλαδὴ ὅτι ἀκολουθεῖ μόνιμα καὶ σταθερὰ ἡ λογία παράδοση τὴν φωνὴ τὴν ζωντανὴ καὶ κατ᾿ αὐτὸ τὸν τρόπο δὲν τὴν ἀφήνει ποτέ, στὸν βαθμὸ ποὺ θὰ συμβαδίζουν, νὰ ἐκπέση σὲ ἁπλὴ εἰκόνα, ποὺ σημαίνει ὅτι ἔχουμε τὴν δυνατότητα μιᾶς παιδείας καὶ μιᾶς λογοτεχνείας ἀκριβῶς σὲ μιὰ ἐντελῶς διαφορετικὴ βάση. Μιλώντας λοιπὸν σήμερα ὑπ᾿ αὐτὸ τὸ πρῖσμα, νομιμοποιούμεθα νὰ μιλᾶμε γιὰ τὴν λογία παράδοση, ὄχι σκεπτόμενοι τὸ παρελθόν, ἀλλὰ ἀτενίζοντας τὸ μέλλον.

Στέλιος Ράμφος, 1985