ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ

(Δημοσίευση: 14 Ἀπριλίου 2007) «Κριτικὴ τῆς πολιτικῆς οἰκονομίας -ὑπότιτλος ποὺ ὁ Μὰρξ ἔδωσε στὸ Κεφάλαιο-, Κριτικὴ τῆς καθημερινῆς ζωῆς τοῦ Ἁνρὶ Λεφέβρ -τὸ πιὸ βασικὸ ἔργο του- ἔχουν κοινὸ στοιχεῖο τὴν λέξη «κριτική». Καὶ στοὺς δύο, πρέπει λιγότερο νὰ τὴν ἐκλάβουμε μὲ τὴν ἀρνητική, ἀποδομητικὴ ἔννοια, καὶ περισσότερο μὲ ἐκείνη τῆς διαλεκτικῆς ἀνάλυσης. Θέτω ἐδῶ ἀξιωματικὰ τὴν ἰδέα πὼς ἡ Κριτικὴ τῆς καθημερινῆς ζωῆς εἶναι τὸ σημερινὸ συμπλήρωμα στὴν Κριτικὴ τῆς πολιτικῆς οίκονομίας...» (Ἀπὸ τὸν ἰστότοπο LA SOMME ET LE RESTE. Μετάφραση: Γ.Φ.Φ.).

Κριτική της πολιτικής οικονομίας -υπότιτλος που ο Μαρξ έδωσε στο Κεφάλαιο-, Κριτική της καθημερινής ζωής του Ανρί Λεφέβρ -το πιο βασικό έργο του- έχουν κοινό στοιχείο τη λέξη «κριτική». Σε ό,τι αφορά τον Λεφέβρ δεν είναι κάτι τυχαίο. Σε κάθε περίπτωση, τόσο στον έναν όσο και στον άλλο, πρέπει λιγότερο να την εκλάβουμε με την αρνητική, αποδομητική έννοια, και περισσότερο με εκείνη της διαλεκτικής ανάλυσης. Θέτω εδώ αξιωματικά την ιδέα ότι η Κριτική της καθημερινής ζωής είναι το σημερινό συμπλήρωμα στην Κριτική της πολιτικής οικονομίας. Πιο συγκεκριμένα, είναι συμπλήρωση στη διαλεκτική ανάλυση που είχε κάνει ο Μαρξ στην έννοια του Τρόπου Παραγωγής γενικά, και στον καπιταλιστικό ιδιαίτερα. Είναι κάτι που πρέπει να αποσαφηνίσουμε και που ο ίδιος ο Λεφέβρ έκανε πολύ καλά.

Σε ένα κείμενο του 1983-1984, που δημοσιεύτηκε στο Βελιγράδι με αφορμή τα εκατό χρόνια από τον θάνατο του Μαρξ, ο Λεφέβρ διαπίστωνε ότι στον αστερισμό των εννοιών που μάς άφησε κληρονομιά ο Μαρξ υπήρχαν χάσματα, «μαύρες τρύπες» που έπρεπε να συμπληρωθούν. Κατά τη γνώμη του, «οι δραστηριότητες που ο Μαρξ μελέτησε και στις οποίες έδωσαν προτεραιότητα τα περισσότερα μαρξιστικά ρεύματα, αφορούσαν την εργασία, την παραγωγή και τους τόπους παραγωγής, τις σχέσεις παραγωγής». Πρόσθετε επίσης: «Αυτές οι αναλύσεις των σχέσεων παραγωγής δεν εξαντλούν ... τον τρόπο παραγωγής. ... Δεν επιτρέπουν να κατανοήσουμε καλά την εκδίπλωσή του κατά τον 20ο αιώνα, την ελαστικότητά του, τις χωρητικότητές του. Τί συμβαίνει έξω από τους χώρους δουλειάς;» Έδινε, δε, την εξής απάντηση: « Έχω προτείνει, κι ακόμη προτείνω προκειμένου να κατανοήσουμε ένα σύνολο γεγονότων, την έννοια της "καθημερινής ζωής". Αυτή η έννοια καθόλου δεν αποκλείει εκείνη της παραγωγικής εργασίας. Ίσα-ίσα: τη συνεπάγεται. Αλλά την ολοκληρώνει λαμβάνοντας υπ' όψη τις μεταφορές, τις σχόλες, την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, καθώς και όλες τις τροποποιήσεις που επέδρασαν κατά της διάρκεια της σύγχρονης εποχής σε αυτές τις διάφορες όψεις της ζωής και της κοινωνικής πρακτικής».

Έτσι ο Λεφέβρ εισάγει στη μαρξιστική ανάλυση και αντίληψη πλευρές ως τότε παραμελημένες: την αρχιτεκτονική - την πολεοδομία - και, ευρύτερα, τον κοινωνικό χώρο και χρόνο. Πράγματι, δεν παρέλειπε να τονίζει, ο χρόνος και ο χώρος έχουν καταστεί μαζύ εμπορεύματα, δηλαδή «αγαθά» γύρω από τα οποία διεξάγονται, σε πλανητική κλίμακα, μεγάλοι αγώνες. Αποτέλεσμα: χρόνος και χώρος, έστω κι αν παραμένουν το θεμέλιο της αξίας χρήσης, έχουν εξίσου εισέλθει στις αξίες ανταλλαγής. Κι είναι μ' αυτή την έννοια που έχουν γίνει αντικείμενο διεκδίκησης. Αυτός ο αγώνας για τον χώρο και τον χρόνο, δηλαδή για τη χρήση τους, είναι μία σύγχρονη μορφή της πάλης των τάξεων που ο Μαρξ δεν είχε προβλέψει μια και δεν υπήρχε στον καιρό του. Σύγχρονη μορφή της ταξικής πάλης που δεν έχει πλέον ως μοναδικό συγκροτημένο υποκείμενο την εργατική τάξη, είχε προσθέσει ο Λεφεβρ σε ένα άλλο κείμενό του. Σύγχρονη μορφή που δεν αποκλείει ωστόσο τις παραδοσιακές μορφές ταξικής πάλης.

Η θεμελιώδης συνεισφορά του Λεφέβρ στον Μαρξ

Συνοψίζοντας μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η συνεισφορά του Λεφεβρ στον Μαρξ βασίζεται στην σύγχρονη κατανόηση και ανάλυση της έννοιας του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Με δυο λόγια, ο Λεφέβρ στην κατηγορία «παραγωγικές δυνάμεις» εισφέρει την παραγωγή του χώρου (και του χρόνου), και στην κατηγορία «παραγωγικές σχέσεις» -επομένως ταξική πάλη- εισφέρει το αστεακό (κάτοικοι, χρήστες δημόσιων υπηρεσιών, καταναλωτές, κ.λπ). Έτσι, στην κριτική της πολιτικής οικονομίας έρχεται να προστεθεί η κριτική της καθημερινής ζωής.

Είναι αυτό που η Αλεσάντρα Νταλ' Άρα, μία νέα ερευνήτρια, κατάλαβε: «Ο Λεφέβρ είναι ο πρώτος που στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης διεκδικεί τον θεμελιακό ρόλο της καθημερινής ζωής, σαν «δομή στήριξης» ολόκληρης της κοινωνίας και ως μεσολάβηση ανάμεσα στη φύση και την κοινωνία, στην οποία το καθημερινό δίνει τις ανθρώπινες δυνάμεις και τις δυνατότητες προκειμένου να αναπτυχθεί, να παράξει, και να αναπαραχθεί» γράφει στο διδακτορικό της που πριν λίγο καιρό υποστήριξε.

Πριν λίγο καιρό επίσης σκεφτόταν κανείς, εμείς όλοι σκεφτόμασταν, σύμφωνα με τον Μαρξ, ότι το προλεταριάτο απελευθερώνοντας τον εαυτό του, θα απελευθέρωνε τον κόσμο. Αυτό ήταν (στάθηκε) μία δυνατότητα. Τέτοια ευκαιρία ίσως υπήρξε, αλλά πρέπει σίγουρα να παραδεχτούμε, μαζύ με τον Λεφέβρ, ότι η στιγμή της πραγματοποίησης μιας τέτοιας απελευθέρωσης δεν έλαβε χώρα. Με την έννοια της καθημερινής ζωής, με το σύνολο των εννοιών που συναπαρτίζουν την Κριτική της καθημερινής ζωής, αυτή η κριτική άνοιξε μία νέα προοπτική προς μια τέτοια απελευθέρωση του κόσμου. Απελευθέρωση που μπορεί κανείς να ονομάσει Επανάσταση.

Μπορεί κάποιος να αρνηθεί την εγκυρότητα της έννοιας του τρόπου παραγωγής, κάτι που απερίφραστα κάνουν πολλοί οικονομολόγοι και ιδεολόγοι. Μπορεί κάποιος να αρνηθεί την πάλη των τάξεων, κάτι που πάντοτε έκανε η αστική τάξη. Μία από τις σταθερές της υπήρξε πάντοτε ακριβώς να αρνείται τον εαυτό της ως κοινωνική τάξη. Μπορεί κάποιος να αρνηθεί στον Μαρξ την επανάσταση που εκπροσώπησε η σκέψη του και τις δυνατότητες και προοπτικές που αυτή η σκέψη ανοίγει. Αλλά τότε, ποιούς άξονες στοχασμού έχουμε όσον αφορά ένα σχέδιο κοινωνίας; Δώδεκα ή εκατόν δώδεκα προτάσεις κάνουν ίσως ένα σχέδιο διακυβέρνησης, όχι κοινωνίας. «Δίχως ένα σφαιρικό σχέδιο, έστω κι αμφισβητήσιμο, λείπει μια διάσταση. Η ίδια η σκέψη χάνεται» μάς είχε πει μια μέρα ο Λεφέβρ.

Είναι εύκολο να το διακρίνει κανείς στο έργο του, στην έννοια της καθημερινής ζωής η πόλη, η γειτονιά είναι παρούσες σαν θεμελιώδεις κοινωνικοί χώροι. Κι αν η κουλτούρα, οι τέχνες και η ηθική είναι τα νέα εργαλεία της οικοδόμησης μιας αυτοσυνείδησης, η πόλη, το αστεακό, οι νέοι κανόνες κατανομής του χώρου είναι, σε αυτή την προοπτική, οι κεντρικοί τόποι μιας τέτοιας οικοδόμησης.

Η πόλη ως πλαίσιο μιας νέας μορφής ταξικών αγώνων

Σε ένα άρθρο του δημοσιευμένο το 1968, με την ευκαιρία των εκατό ετών από την πρώτη έκδοση του Κεφαλαίου, ο Λεφέβρ υπογράμμιζε ότι «Η ολική επανάσταση (οικονομική, πολιτική, πολιτιστική) θα μπορέσει, αυτή και μόνο, να εκπληρώσει τούτο το ιστορικό καθήκον: να φτιάξει «το αστεακό» - δεν είναι το «αστεακό» που θα φτιάξει [κάνει] την επανάσταση. Κάτι ουσιώδες θα συμβεί (ή δεν θα συμβεί) στην παραγωγή. Σε κάθε περίπτωση όμως, η αστεακή ζωή κι ιδίως ο αγώνας για την πόλη και για την αστεακή κοινωνία σύντομα θα προμηθεύσουν πλαίσια και στόχους σε πολλές επαναστατικές δράσεις. Εδώ επίσης θα υπάρξει (ήδη υπάρχει) μετατόπιση. Χωρίς έναν μετασχηματισμό της ορθολογικότητας στη σχεδιοποίηση και στη διευθέτηση του εδαφικού, χωρίς μιαν άλλη διαχείριση, η βιομηχανική παραγωγή δεν θα έχει σαν στόχο τις κοινωνικές ανάγκες της αστεακής κοινωνίας σαν τέτοιας. Εάν η πραγματοποίηση της αστεακής κοινωνίας συνεπάγεται ένα πολιτικό πρόγραμμα (που να αφορά το σύνολο της κοινωνίας), αυτό το πρόγραμμα συγκροτείται σε συνάρτηση με τον σκοπό του».

Και πρόσθετε: «Το να εμποδίσουμε την υποβάθμιση της υπάρχουσας αστεακής ζωής, το να επινοήσουμε νέες μορφές και να τους δώσουμε τη δυνατότητα να ξεδιπλωθούν, αυτές οι προοπτικές ξεπερνούν τις δυνατότητες της υπάρχουσας κοινωνίας. Απαιτούν μία εξουσία αποτελεσματική και γνήσια δημοκρατική: που να δρα προς το συμφέρον του «λαού», δηλαδή που να ξαναδώσει σε αυτόν τον λαό την ευθύνη και τη διαχείριση των έργων του. Μόνο η πόλη -ανανεωμένη, μεταμορφωμένη- μπορεί να γίνει έργο συλλογικό και κοινό. Και μόνο μέσα στην ανανεωμένη και μεταμορφωμένη πόλη μπορεί η η ζωή του καθενός να γίνει το δικό του έργο, διότι η αστεακή κοινωνία ορίζεται από τη συνάντηση και την επιλογή, τη συγκεκριμένη επικοινωνία και τη γιορτή. Με άλλα λόγια: από τη χρήση (την αξία χρήσης) ενός συλλογικού έργου».

Ο Λεφέβρ είχε αναμφίβολα δίκηο: δεν είναι το αστεακό που θα κάνει την επανάσταση δίχως έναν μετασχηματισμό στην παραγωγή. Μία όμως επανάσταση δεν προκύπτει κάποια «μεγάλη νύχτα». Αυτή, εφόσον προκύψει, δεν είναι παρά η σταγόνα που κάνει το ποτήρι να ξεχειλίσει. Εξίσου, ένας νέος τρόπος παραγωγής δεν έρχεται εξ ουρανού αλλά παίρνει σιγά-σιγά τη θέση εκείνου που υπάρχει και παρακμάζει. Βρισκόμαστε άραγε σε κάτι τέτοιο; Δεν ξέρω. Αλλά εάν απαντήσουμε ναι, αυτό σημαίνει ότι τα στοιχεία ενός νέου τρόπου παραγωγής είναι ήδη παρόντα μέσα στις κοινωνίες μας. Χρειάζεται να τα ανιχνεύσουμε, να τα κατανοήσουμε και να κάνουμε ν' αναδειχθούν.

Ο Λεφέβρ είχε άραγε δίκηο όταν έλεγε πως οι αγώνες για την πόλη και για την αστεακή κοινωνία, νέες μορφές ταξικών αγώνων, σύντομα θα προμηθεύσουν πλαίσια και στόχους σε πολλές επαναστατικές δράσεις; Εάν κάποιος απαντάει ακόμα ναι, τότε οι αγώνες για την αυτοδιαχείριση και την ιδιότητα-του-πολίτη, κυρίως μέσα στην πόλη, αποκτούν μία εντελώς άλλη σπουδαιότητα. Αυτοδιαχείριση; Ιδιότητα-του-πολίτη; Θα επανέλθουμε σε ένα επόμενο άρθρο.

Armand Ajzenberg(Νοέμβριος 2005)