ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

(Δημοσίευση: 19 Ἀπριλίου 2012) Σκέψεις καὶ ἰδὲες τοῦ φίλου Ἀντώνη Ἀνδρουλιδάκη γιὰ τὴν Τοπικὴ Ἀνάπτυξη. Τί σημαίνει "τοπική", τί σημαίνει "ἀνάπτυξη"; Πῶς μπορεῖ νὰ σταθεῖ ὁ ἄνθρωπος μπροστὰ σὲ ὅ,τι τοῦ φαίνεται ἀκατόρθωτο; Τὸ παράδειγμα τοῦ ἀετοῦ.

Οι πρωτοετεις φοιτητές των οικονομικών πανεπιστημίων διδάσκονται -εγκαίρως- τους λεγόμενους «φαύλους κύκλους της πενίας». Με βάση τη θεωρία αυτή μία χώρα είναι φτωχή, απλά, επειδή είναι φτωχή. Δεν διατίθενται δηλαδή οι επαρκείς εκείνοι πόροι για την είσοδο της οικονομίας σε φάση απογείωσης της. Διότι, όπως ακριβώς ένα αεροσκάφος απαιτεί για την απογείωση του ένα κρίσιμο μέγεθος καυσίμου, έτσι και οι οικονομίες, απαιτούν ένα ελάχιστο ποσό διαθέσιμων πόρων για να εισέλθουν σε αναπτυξιακή τροχιά. Σε αντίθετη περίπτωση, θα τροχιοδρομούν επ' αόριστο σε κάποιο διάδρομο απογείωσης, μέχρι να εξαντλήσουν τα ελάχιστα καύσιμα τους...

...Η αρχη αυτή, προφανώς, παραμένει εν ισχύ και στο επίπεδο της μικρο-οικονομίας (των επιχειρήσεων) ή των τοπικών οικονομιών. Χρειάζεσαι ισχυρή προωθητική δύναμη για να ξεκολλήσεις απ' το έδαφος. Πολύ περισσότερο όταν το έδαφος έχει γίνει από καιρό λάσπη κι εσύ ξέχασες να περπατάς όρθιος.

Ομως, έτσι κι αλλιώς, κάθε διαδικασία αλλαγής είναι πάντα μια επίπονη διαδρομή που σε κάθε στροφή της απειλείται από τον κίνδυνο της υποτροπής. Το υπόδειγμα του αετού είναι χαρακτηριστικό. Ίσως ελάχιστοι γνωρίζουν ότι το θαυμαστό αυτό αρπακτικό ζει κατά μέσο όρο μόλις σαράντα χρόνια. Εκτός εάν αποφασίσει να κάνει για μια φορά στη ζωή του το ταξίδι της μεταμόρφωσης. Τότε και μόνον τότε, ο αετός, μπορεί να ελπίζει στον διπλασιασμό της διάρκειας ζωής του. Αλλά το ταξίδι της μεταμόρφωσης, που διαρκεί περίπου 150 ημέρες, απαιτεί την επώδυνη συντριβή του γαμψού από την ηλικία ράμφους, με την συνεχή επί μήνες τριβή του σε αιχμηρούς βράχους. Χωρίς την αποκοπή του κυρτού ράμφους ο αετός είναι καταδικασμένος να πεθάνει από πείνα. Αντίστοιχα και με τα γαμψά νύχια του. Μόνο μέσα απ' αυτήν την αλλαγή ο αετός μπορεί να ελπίζει στη μακροημέρευση του. Έτσι, όταν πηγαίνετε για λεύκανση δοντιών ή για πεντικιούρ, να θυμάστε πάντα το ταξίδι της μεταμόρφωσης του αετού. Είναι μια -ακόμη- ευκαιρία να διαπιστώνουμε το θαύμα της ανθρωποείδιάς μας.

Ετσι, για όσους επιμένουν ακόμη να πιστεύουν στα θαύματα -ίσως και μόνον γι' αυτούς- η οικονομική ιστορία, αφήνει πάντα τις ρωγμές της, ανοίγοντας απ' το πουθενά κρίσιμα «παράθυρα» ευκαιρίας. Ιδιαίτερα σε καιρούς πολυεπίπεδης κρίσης, σαν αυτή που όλοι βιώνουμε.  Όμως, εδώ ακριβώς, τίθενται μερικές θεμελιώδεις προϋποθέσεις:

1. Θα μπορουσε, ως πρώτη προϋπόθεση να τεθεί, η αποσαφήνιση -στην κοινή νοηματοδότηση- του περιεχομένου των εννοιών «τοπική» και «ανάπτυξη», πράγμα που είναι ίσως και το λιγότερο δύσκολο. Εν τούτοις, επειδή συχνά στην κοινή κατανόηση, η ανάπτυξη συγχέεται με την έννοια της μεγέθυνσης ή απλά της αύξησης του βιοτικού επιπέδου ή της κατανάλωσης, είναι σημαντικό να ξεκαθαριστεί ότι η έννοια «ανάπτυξη» αναφέρεται μάλλον σε μια μορφή ατομικής και συλλογικής ολοκλήρωσης, που δεν αφήνει «απ' έξω» θέματα όπως η κατά κεφαλήν καλλιέργεια, ούτε βέβαια αρκείται σ' αυτήν. Πρόκειται ουσιαστικά για την εκτεταμένη αποδοχή από πλατιά λαϊκά στρώματα ενός όλο και περισσότερο ανθρωποκεντρικού τρόπου για να γίνεται αντιληπτή η ανθρώπινη ύπαρξη, η ανθρώπινη συνύπαρξη και η ανθρώπινη πράξη. Στις πιο σύγχρονες αντιλήψεις για την ανάπτυξη των κοινωνιών, αυτές μπορούν να είναι οι 3 βασικές «μεζούρες» αξιολόγησης των προσπαθειών μας.

Κατ' αναλογιαν, η έννοια της τοπικότητας δεν μπορεί να εξαντλείται σε εσωστρεφείς περιοριστικές δράσεις, που εκπίπτουν -τις περισσότερες φορές- σε «εγωκεντρικούς» τοπικισμούς, καταδικασμένες στον μικρομεγαλισμό και στην ψευτοαυτάρκεια. Αντίθετα, η τοπικότητα υφίσταται από το σημείο και μετά που μπορεί να έχει ενδιαφέρον και εκτός των ορίων της τοπικότητας. Με άλλα λόγια, αληθινά τοπικό, είναι ό,τι έχει ενδιαφέρον σε υπερτοπικό επίπεδο.

2. Δευτερη προϋπόθεση, να μπορεί να διακρίνει κανείς τα «παράθυρα» ευκαιρίας, απαλλαγμένος από μυωπίες, αλληθωρισμούς ή στραβισμούς του παρελθόντος. Η αλήθεια είναι πως, όπως στην προσπάθεια υπέρβασης της υπανάπτυξης η μεγαλύτερη τροχοπέδη είναι η ίδια η υπανάπτυξη, έτσι και στην προσπάθεια υπέρβασης του παρελθόντος, το μεγαλύτερο εμπόδιο είναι στρεβλώσεις, εμμονές και στερεότυπα του ίδιου του παρελθόντος.  Πολύ περισσότερο όταν συχνά-πυκνά η αναπτυξιακή προσπάθεια απαιτεί να εργαστεί κανείς με βάση αυτό το παρελθόν, αξιοποιώντας εκ νέου τα όποια θετικά χαρακτηριστικά του.

3. Τριτη προϋπόθεση, να υφίσταται η δηλωμένη -έστω- συγκατάθεση της τοπικής συλλογικότητας να ακολουθήσει το παράδειγμα της «μεταμόρφωσης του αετού». Και εδώ η συμμετοχή είναι πράγματι μια δύσκολη «ιστορία». Είναι που συχνά μοιάζει πως τίποτα δεν είναι ικανό να κινητοποιήσει μια τοπική κοινωνία, που εμφανίζεται να εναποθέτει κρίσιμες αποφάσεις για το μέλλον της σε κάποιους εκλεγμένους ή μη, ειδικούς. Ίσως πρόκειται για το «φόβο μπροστά στην ελευθερία», με την ψυχαναλυτική σημασία του όρου. Ίσως πρόκειται για την καθ΄όλα έλλογη συμπεριφορά ως αποτέλεσμα της κοινωνικής πεποίθησης ότι η συμμετοχή απλώς υφίσταται για να νομιμοποιεί ήδη ειλημμένες από άλλους αποφάσεις. Ότι κι αν είναι, η διεθνής εμπειρία καταδεικνύει ότι οι άνθρωποι κινητοποιούνται όταν πιστοποιήσουν ότι πράγματι το θέμα τούς αφορά άμεσα και προσωπικά και η συμμετοχή τους μπορεί γνησίως να είναι καθοριστική των εξελίξεων. Η διάδοση αυτής της «πιστοποίησης» οφείλει να είναι αφετηριακός στόχος του φορέα-μηχανισμού της τοπικής ανάπτυξης. Η «πιστοποίηση» μπορεί να ζητείται και να δίδεται κατ' αρχήν σε θέματα που εμπλέκουν μικρότερες ομάδες της τοπικής κοινωνίας, όπως η γειτονιά ή ένα είδος επιχειρηματικής δραστηριότητας ή μια ηλικιακή ομάδα. Εκτός όμως αυτών, ισχύει πάντα η παλιά παροιμία με το βουνό και τον Μωάμεθ. Γι' αυτό και οι διαφημιστικοί κατάλογοι των μεγάλων εταιρειών επίπλων διανέμονται από σπίτι σε σπίτι. Με την ίδια λογική, η ανάπτυξη ενός συστήματος ερωτηματολογίων door to door, θα μπορούσε να επιδράσει καταλυτικά στην βελτίωση της συμμετοχής μιας τοπικής κοινωνίας, ιδιαίτερα μάλιστα αν εξ΄αρχής δηλώνεται ότι η ετυμηγορία των ερωτηματολογίων θα είναι δεσμευτική για την διοργανώτρια τοπική αρχή.

4. Τεταρτη προϋπόθεση, να υφίσταται μια «παρ' όλα αυτά» αποφασισμένη μειοψηφία, διαθέσιμη να  υποστεί την «τριβή του προσώπου της» πάνω στα «άτσαλα κοινωνικά βράχια». Μία «παρ΄όλα αυτά» αποφασισμένη ή ίσως  και «εξ' αιτίας αυτών», αποφασισμένη «παρέα» σοβαρών και εργατικών ανθρώπων. Η ομάδα αυτή θα μπορεί να φέρει το βάρος του οραματικού-επιτελικού σχεδιασμού της τοπικής ανάπτυξης καθορίζοντας τους κεντρικούς άξονες με βάση τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της περιοχής, τους τυχόν περιορισμούς αλλά και τις αποφάσεις της τοπικής κοινωνίας.

5. Πεμπτη προϋπόθεση, να συγκροτείται η «παρέα» αυτή σε έναν στοιχειωδώς οργανωμένο επιτελικό μηχανισμό ανάπτυξης. Επιτελικός σημαίνει πως δεν είναι αυτός που θα υλοποιήσει το Σχέδιο ανάπτυξης. Είναι αυτός που θα εξασφαλίζει τις συνεχείς αναπτυξιακές πυροδοτήσεις. Είναι το «μπουζί» του αναπτυξιακού «κινητήρα», που δεν μπορεί να είναι άλλος από την ίδια την τοπική κοινωνία.

6. Εκτη προϋπόθεση, να χαράσσεται ένας πλήρης «οδικός χάρτης» τοπικής ανάπτυξης. Στο χάρτη αυτό οφείλεται να έχουν αποσαφηνιστεί εξ' αρχής οι ποσοτικοποιημένοι και μετρήσιμοι αναπτυξιακοί στόχοι, τα μέσα και οι πόροι που θα απαιτούνται κάθε φορά, οι χρόνοι προετοιμασίας, υλοποίησης και ωρίμανσης των ενεργειών, αλλά και οι κρίσιμες οδεύσεις-ορόσημα μέσω των οποίων θα ελέγχεται η επιτυγχανόμενη εκάστοτε πρόοδος. Και  εδώ η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας είναι αναγκαία -όχι και ικανή- προϋπόθεση για την εξασφάλιση της υλοποίησης του αναπτυξιακού σχεδίου. Καμιά αρχή και κανείς ειδικός δεν γνωρίζει καλύτερα, τις αναπτυξιακές δυνατότητες-ευκαιρίες, τα συγκριτικά πλεονεκτήματα ή τα τυχόν εμπόδια μιας αναπτυξιακής διαδικασίας, απ' ότι η κοινή συνισταμένη των διάχυτων ιδεών σε μια τοπική κοινωνία. Πολύ περισσότερο, κανείς ειδικός δεν διαθέτει την αναπτυξιακή φαντασία και δημιουργικότητα και καινοτομία που διαθέτει το ίδιο το κοινωνικό σώμα. Η μεθοδολογία των ερωτηματολογίων που αναφέρουμε σε προηγούμενη παράγραφο μπορεί να αξιοποιηθεί και εδώ με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ας τολμήσουμε κάποτε να ρωτήσουμε συστηματικά και οργανωμένα την τοπική κοινωνία που θέλει να πάει και ας την αφήσουμε να αναλάβει εκείνη τις συνέπειες των δικών της αποφάσεων.

7. Εβδομη προϋπόθεση, να μετατρέπονται τα μειονεκτήματα σε πλεονεκτήματα. Είναι αλήθεια πως στις διαδικασίες των αλλαγών, πολύ συχνά τείνουμε να αντιλαμβανόμαστε τα μειονεκτήματα ως αφετηριακά και ανυπέρβλητα δεδομένα. Με τον ίδιο τρόπο ακριβώς που ο καπνιστής για παράδειγμα αντιλαμβάνεται την εξάρτηση του ως δεδομένη και «ανακαλύπτει» διάφορα άλλοθι για να αποφύγει τη επίπονη διαδικασία της αλλαγής. Μα η βάση της αλλαγής κρύβεται ακριβώς εδώ. Στην κατ' αρχήν θεμελιώδη άρνηση να αποδέχεται κανείς τα μειονεκτήματα ως αξεπέραστα δεδομένα. Αυτή η αρχή θα πρέπει να διαπνέει και να εμπνέει το σύνολο της αναπτυξιακής προσπάθειας.

Παρτε για παράδειγμα το πρόβλημα που δημιουργούν σε τοπικές αγορές όπως το Χαλάνδρι, τα γιγαντιαία mall που έχουν χωροθετηθεί σε όμορους Δήμους και απορροφούν μεγάλο μέρος της εμπορικής ισχύος των τοπικών οικονομιών. Ταυτόχρονα στρεβλώνουν τον τρόπο που οι άνθρωποι καταλάβαιναν μέχρι πρότινος την ανθρώπινη ύπαρξη, την ανθρώπινη συνύπαρξη και την ανθρώπινη πράξη. Οι ανθρώπινες σχέσεις δηλαδή απο-ανθρωποποιούνται. Από την άλλη περιορίζουν δραστικά το βιοτικό επίπεδο δεκάδων μικρών και μεσαίων επιχειρηματιών που βλέπουν τις πωλήσεις τους διαρκώς να μειώνονται. Ο φαύλος κύκλος που εκδηλώνεται με τον τρόπο αυτό, οδηγεί σε συρρίκνωση των εισοδημάτων όλης της τοπικής κοινωνίας, αφού τα έσοδα δεν επανεπενδύονται ούτε βέβαια καταναλώνονται εντός των ορίων της τοπικής κοινωνίας. Μοιάζει με δυσεπίλυτο πρόβλημα καθώς μοιάζει να είναι αναπόφευκτο το «μεγάλο ψάρι πάντα να τρώει το μικρό». Εν τούτοις εδώ ακριβώς βρίσκεται και το παράθυρο ευκαιρίας. Αν ο φορέας τοπικής ανάπτυξης αναλάβει την πρωτοβουλία να διοργανώσει ένα αντίστοιχο «υπαίθριο» mall σε κάποιον από τους διαθέσιμους δημοτικούς χώρους, τουλάχιστον στους θερινούς μήνες με τη συμμετοχή εμπορικών δραστηριοτήτων διαφόρων αντικειμένων -από επιχειρηματίες που ήδη δραστηριοποιούνται με καταστήματα στα όρια του Δήμου-τα αποτελέσματα μπορούν να είναι πραγματικά θεαματικά. Άλλωστε δεν είναι τυχαία η ύπαρξη τέτοιων επιτυχημένων μοντέλων σε μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Πολύ περισσότερο στη χώρα μας που η παράδοση προσδιορίζει -ανεπίγνωστα ακόμη- στις συνειδήσεις των καταναλωτών την παλιά «εμπορο-πανήγυρι». Δεν έχει παρά να ανατρέξει κανείς στα τοπικά πανηγύρια που διοργανώνονται με αφορμή τον εορτασμό πολιούχων Αγίων. Το πλήθος των επισκεπτών είναι τόσο δεδομένο όσο η αδυναμία συμμετοχής τοπικών επιχειρήσεων που απλώς πλήττονται με έναν ακόμη τρόπο.

Παρτε σαν δεύτερο παράδειγμα τη μείωση του Κύκλου Εργασίων λόγω της οικονομικής ύφεσης. Αν κύριος παράγων της ύφεσης είναι η περιορισμένη ρευστότητα στην αγορά, ο φορέας ανάπτυξης δεν έχει παρά να παράγει και να διοχετεύσει στην τοπική αγορά δικό του «χρήμα». Προφανώς κανένας τοπικός -τώρα πια και εθνικός- φορέας δεν μπορεί να παράγει χρήμα, πράγμα που μπορούν να κάνουν ακόμη και ιδιωτικές τράπεζες. Εν τούτοις η εκτύπωση ενός «μπλόκ εκπτωτικών επιταγών» που θα αφορά σε ένα πλήθος τοπικών καταστημάτων και θα διατίθεται ευρύτατα και εντός αλλά και -κυρίως- εκτός των ορίων της τοπικής αγοράς, ισοδυναμεί στην πραγματικότητα με την οιονεί αύξηση της νομισματικής κυκλοφορίας και μάλιστα με πόρους που βρίσκονται εκτός της τοπικής οικονομίας.

Ενα τριτο παράδειγμα αφορά στις δράσεις που μπορεί να γίνονται σε «μικρο-τοπικό» επίπεδο. Είναι γεγονός ότι σε τοπικές αγορές, υπάρχουν μικρο-περιοχές που υφίστανται τις αντιαναπτυξιακές συνέπειες σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ότι άλλες. Ένας δρόμος με δεκάδες καταστήματα που ενοικιάζονται και άλλα που φθίνουν εξ' αιτίας αυτού του λόγου, είναι μια τέτοια περίπτωση. Είναι ίσως ελάχιστα γνωστό το πρότυπο που ακολουθήθηκε σε υποβαθμισμένους δρόμους της Νέας Υόρκης. Ύστερα απο συμφωνία ιδιοκτητών τόσο των κλειστών όσο και των εν λειτουργία καταστημάτων, όλες οι βιτρίνες ενός δρόμου επενδύθηκαν με γιγαντιαία έργα τέχνης, δημιουργώντας μια υπαίθρια πρωτοποριακή έκθεση που προσέλκυσε χιλιάδες επισκέπτες και όχι μόνο από την τοπική αγορά, ενώ προβλήθηκε ευρύτατα και από μεγάλα μέσα ενημέρωσης.

8. Αφησα για τελευταία την όγδοη προϋπόθεση, που δεν είναι άλλη από την κινητοποίηση των τοπικών παραγωγικών δυνάμεων. Όταν οι παππούδες μας στα χωριά τους έκαναν τα περίφημα «κοινοτικά» παρέχοντας δωρεάν στην κοινότητα 2-3 μεροκάματα το χρόνο, προφανώς αγνοούσαν ότι ένα μεγάλο μέρος της πεζοδρόμησης της παλιάς πόλης της Ρώμης έγινε με μαθητικά εθελοντικά μεροκάματα. Ας φανταστούμε στην αρχή πιο εύκολα πράγματα, όπως η δενδροφύτευση ή το βάψιμο των πεζοδρομίων ή η αναμόρφωση ενός μικρού άλσους. Δεν είναι πολύ καλύτερο μάθημα για τα παιδιά μας από την χαζοχαρούμενη αποστήθιση κάποιων ξεπερασμένων ιδεών σε μια ημέρα διδασκαλίας; Δεν είναι μια λαμπρή ευκαιρία κοινωνικοποίησης αλλά και απόκτησης δεξιοτήτων; Ανάλογα θα μπορούσε να ισχύει και για τοπικούς παραγωγικούς φορείς και τους εκπροσώπους τους. Ή μήπως ένας κάποιος ραδιοφωνικός σταθμός και μια κάποια εταιρεία κινητής τηλεφωνίας, διαθέτουν μεγαλύτερη δυνατότητα κοινωνικής κινητοποίησης απ' ότι ένας τοπικός φορέας ανάπτυξης;

Οι τοπικες αναπτυξιακές πρωτοβουλίες μέσα σε συνθήκες ύφεσης σε εθνικό επίπεδο, μπορεί να μοιάζουν σαν σύντομο ανέκδοτο ή -κατά τον Γκράμσι- σαν να μας «ζητείται με τα πόδια στη γη, να φτάσουν τα χέρια μας στον ουρανό».  Εν τούτοις, και το ανέκδοτο και το θαύμα, είναι -ακόμη και όχι για πολύ- δύο ανοιχτές πιθανότητες. Κάποιος χρόνια ανάπηρος είχε πει «δεν μπορούσα να περπατήσω κι έτσι αναγκάστηκα να πετάξω»...

Αντώνης Ανδρουλιδάκης, οικονομολόγος, 17.04.12